W Koźlu od zawsze stacjonowało wojsko. ZDJĘCIA

Ostatnio na facebookowym profilu „Jestem z Koźla” zauważono, że w marcu 2025 roku w portalu Polska org. pojawiły się interesujące plany Koźla. To pochodzące z Archiwum Państwowego we Wrocławiu skany atlasu garnizonów wrocławskiego korpusu armijnego. Oczywiście nie mogło  zabraknąć twierdzy Koźle wraz z jej licznymi obiektami, podzielonymi na trzy części: administracyjną (kolor niebieski), zaopatrzeniową (żółty) i szpitalną (czerwony).

W XVIII w. Austriacy przystąpili do opasania miasta systemem obwarowań bastionowych. Na początku 1741 r. Koźle opanowali Prusacy, którzy przystąpili w 1743 r. do przebudowy zastanych umocnień. O podjęciu intensywnych prac fortyfikacyj­nych zdecydował król Fryderyk II. Los miasta został przesądzony.

Jak podkreślają w portalu Zabytek.pl, Koźle jest przykładem miasta, w którym od XVIII wieku rozwój przestrzenny i gospodarczy został niepodzielnie zdeterminowany przez aspekt militarny, wynikający z faktu funkcjonowania tutejszej twierdzy. I trudno się z tą opinią nie zgodzić.

Twierdzowe realia

Przypomnijmy, pierwsza linia kolejowa ominęła Koźle, ponieważ znajdowała się tu twierdza. Ówczesne prawo zabraniało budowy kolei w sąsiedztwie obiektów militarnych. Głównie dlatego to nie Koźle (Cosel), a maleńki Kędzierzyn (Kandrzin) stał się wówczas ważnym węzłem kolejowym.

To właśnie przez Kędzierzyn, a nie przez Koźle, biegła trasa magistrali łączącej Wrocław z Górnym Śląskiem. W 1845 roku uruchomiono linię kolejową Opole-Gliwice. Od tej pory zaczęło rosnąć znaczenie Kędzierzyna, w pobliżu którego zlokalizowano stację kolejową o nazwie "Kozel-Kandrzin". Przyśpieszyło to rozwój gospodarczy całego regionu. W 1848 roku, po otwarciu Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej i oddaniu do użytku mostu na Odrze pomiędzy Annabergiem (dzisiejsze Chałupki) w Prusach a Oderbergiem (Bogumin) w Austrii, można było dostać się pociągiem z Warszawy do Wiednia. Podróż wymagała jednak czterech przesiadek – w Szczakowej, Mysłowicach, Koźlu (Kozel-Kandrzin) i Chałupkach. Natomiast 1 grudnia 1876 roku (dwa lata po likwidacji twierdzy Koźle) otwarto linię z Racławic Śląskich do Kędzierzyna przez Głogówek i Koźle.

Zatem istnienie twierdzy Koźle odbiło się znacząco na funkcjonowaniu miasta i uwarunkowało jego rozwój społeczny, gospodarczy i przestrzenno-urbanistyczny.

Przypomnijmy, w 1741 roku miasto zajęły wojska pruskie, a w 1743 roku przystąpiono do gruntownej przebudowy twierdzy. Zgodnie z planami otrzymała kształt sześcioramiennej gwiazdy, której centrum stanowił kozielski ratusz. W kolejnych latach powstawały dalsze umocnienia: fosa zewnętrzna, reduty, koszary, wartownie, oraz związana z nimi infrastruktura drogowa. Twierdza została zlikwidowana w roku 1874, a budynki częściowo rozebrane; niektóre zaczęły pełnić inne funkcje. Podczas budowy i rozbudowy twierdzy rozebrano wiele obiektów, których położenie kolidowało z projektem (w tym np. kościół i klasztor Franciszkanów), a kształt nadany wówczas tej części miasta zachował się po dzień dzisiejszy.

Strategiczny charakter

„Od początku swego istnienia miasto Koźle miało charakter strategiczny. W okresie średniowiecza leżało na granicy księstw piastowskich, a w późniejszym okresie stało się miastem, w pobliżu którego przecinały się granice mocarstw: austriackiego i pruskiego. Wcześniejsze mury, którymi otoczone było miasto, zostały rozebrane po podjęciu decyzji o budowie twierdzy. W pierwszej połowie XVII wieku miasto oszańcowano i otoczono fosą, zaś na początku wieku XVIII założono twierdzę o systemie kleszczowym i narysie dziewięcioramiennej gwiazdy” - czytamy w portalu Zabytek.pl. 

Główna część twierdzy leżała po lewej stronie rzeki Odry z redutą Większycką (poł.-zach.), redutą Krzyżową, zwaną także "szańcem Neumanna" (na zachodzie) oraz redutą Rogowską (na północy). Po prawej stronie Odry znajdowała się reduta Na Ostrówku, położona na wyspie, reduta Orla (na północ od wyspy), fort Fryderyka Wilhelma (na północnym wschodzie) oraz reduty Kłodnicka (na wschodzie) i Kobylicka na południu otoczona wodami Odry i Kłodnicy.

Rdzeń twierdzy miał kształt sześcioramiennej gwiazdy z mocno zredukowanym ramieniem północno-zachodnim od strony Odry (lub, jak podają inne źródła, gwiazdy pięcioramiennej) i centrum, w którym znajdował się ratusz. Otoczony był naprzemiennie pierścieniami obwałowań oraz fosami, a dodatkowo zaporami wodnymi, które pozwalały na zatopienie bagnistych terenów na wschód od miasta. Poszczególnym narożnikom nadano nazwy od imion męskich (Fryderyk, Wilhelm, Henryk, Ferdynand, Ludwik), a bastionom od pobliskich miejscowości i rzeki (Kobylicki z Bramą Raciborską, Reńskowiejski, Większycki, Rogowski i Odrzański z Bramą Odrzańską). Reduty, poza Na Ostrówku, która była jakby odbiciem kształtu lewobrzeżnej twierdzy z umocnieniami w kształcie gwiazdy, choć nieco zredukowanej i pomniejszonej, miały kształt pięcioboków. Na terenie twierdzy znajdował się ponadto m.in.: zamek, koszary, lazaret, place broni, strzelnica garnizonowa, kaponiery i prochownie.

Kozielska twierdza wielokrotnie stawała się obiektem ataków. Przykładowo reżyserem wydarzeń sprzed 218 lat był Napoleon Bonaparte, cesarz Francuzów. W 1807 r. teren dzisiejszego województwa opolskiego stał się areną działań wojennych, w których twierdza Koźle odegrała niezwykle istotną rolę.

W 1807 roku Koźle w ciągu niespełna pięciu miesięcy oblegało 7546 żołnierzy bawarskich i francuskich. Twierdzy broniło 67 oficerów i 4249 szeregowych, dysponujących 229 działami. Jej pruska załoga poniosła ogromne straty. Z 4316 osób przeżyło ok. 1100-1500. Straty oddziałów francusko-bawarskich były minimalne.

Wszędzie mundurowi

Potężny gmach Zespołu Szkół nr 1 w Kędzierzynie-Koźlu, czyli popularnej Budowlanki, to czterokondygnacyjny obiekt wybudowany w 1887 roku i wykorzystywany wcześniej na mieszkania oficerskie dla stacjonującego w Koźlu wojska. W piwnicach budynku do dziś znajdują się pozostałości dawnego wojskowego karceru.

Po drugiej stronie ulicy - naprzeciw ZS nr 1 - znajdowały się stajnie wojskowe. To najstarsze istniejące w Koźlu obiekty forteczne, zbudowane jeszcze w XVIII wieku. Tuż za miedzą, w budynku, gdzie po wojnie utworzono dom dziecka, mieściła się niemiecka kantyna podoficerska, czyli niewielki sklep wojskowy. Po sąsiedzku dom kultury, gdzie dawniej mieściło się kasyno oficerskie.

Zresztą w rejonie DK „Koźle”, na terenie parku, nie brakuje zabudowy fortecznej. Jest tam m.in. schron forteczny (przy ul. Skarbowej 4), zlokalizowany tuż za domem dziecka. Wspomniany schron, założony na planie prostokąta o wymiarach 22 x 7 m, mieścił działobitnie i izby forteczne. W miejscu, gdzie przed laty znajdowała się administracja PKS, tuż za poczekalnią dworca autobusowego, Niemcy zlokalizowali magazyny karabinów, a jeszcze głębiej - wojskowe stajnie.

Z kolei budynek dawnej prochowni, zlokalizowany przy ul. Garncarskiej 1, prawdopodobnie pełnił niegdyś funkcję magazynu prochu. Przy ul. Pamięci Sybiraków mieścił się natomiast dom komendanta. Budynki położone wzdłuż ul. Targowej służyły wojsku za koszary. Ów zespół urbanistyczny powstał w latach 1776-1778. Natomiast przy ul. Konopnickiej 2 (w pobliżu Komendy Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej) zlokalizowany jest kolejny duży schron forteczny.

Powierzchnia twierdzy Koźle, według stanu na dzień 21 maja 1875 r., wynosiła 1 634 282 mkw. Składały się na to: powierzchnia miasta twierdzy do rzeki Odry - 796 195 mkw.; powierzchnia szańca Neumana (wraz z groblą i ul. Większycką) - 68 922 mkw.; powierzchnia fortu Następcy Tronu - 57 022 mkw.; powierzchnia przyczółka mostowego - 132 628 mkw.; powierzchnia reduty Orlej (wraz z obszarem do grodzy nr 8) - 141 711 mkw.; powierzchnia umocnień na wyspie - 333 740 mkw.; powierzchnia fortu Fryderyka Wilhelma - 28 716 mkw.; powierzchnia wodociągu sukowickiego - 75 348 mkw.

Pozostałości zlikwidowanej w 1874 r. kozielskiej twierdzy to cenny przykład architektury militarnej, która powinna stanowić jedną z największych atrakcji turystycznych kozielskiej starówki.

Wojsko w XX wieku

Nie inaczej było w zeszłym stuleciu. W latach 1935-36 przy dzisiejszej ulicy Synów Pułku powstał sporej wielkości kompleks koszarowy. Składał się on z pięciu dwupiętrowych budynków koszarowych, dwóch stołówek, hali sportowej, domu dowódcy oraz licznych magazynów, garaży i obiektów pomocniczych.

Więcej na ten temat przeczytacie w naszych archiwalnych tekstach.